تکنیک و دوخت ممقان

مواد و متریال:

       در سوزن دوزی ممقان نیز همانند اغلب صنایع دستی کشور مواد و مصالح زیادی استفاده نمی گردد. مواد اولیه بکار رفته در ممقان دوزی عبارتند از :

1) آستر :  در تولیداتی که زمینه  کار به طور کامل پوشانده می شود ، آستر ، اغلب از جنس دبیت یا پارچه چادری کهنه و به رنگ سیاه بوده است . ( رنگ سیاه بدین جهت انتخاب می شده است  که منافذ احتمالی باقیمانده حین دوخت را بپوشاند. ) ولی در تولیدات با زمینه نیمه پرکه زیر کار کاملاً با دوخت پر نمی شود،  از پارچه های رنگین و متنوع استفاده می شود و به دلیل اینکه رنگ زمینه نیز در ترکیب رنگی  اثر مؤثر است ، رنگ پارچه زمینه متناسب با رنگ و فرم  بکار رفته در سوزن دوزی ، انتخاب می شود .

2) لایه عبارت از چندین برگ کاغذ است که برای صاف نگهداشتن کار ، بین آستر و رویه قرار می گیرد . در اغلب موارد از کاغذ  روزنامه یا پاکت سیمان و گچ استفاده می شود .

3) نخ ابریشمی مصنوعیviscoz )    (که تقریباً محدودیتی از لحاظ تنوع رنگی ندارد و تمامی طیف رنگی در آن وجود دارد .  ( در گذشته از ابریشم طبیعی  استفاده می شده است که از دوام بیشتری در برابر نور و مواد شوینده  برخوردار بوده است .)

4)  نخ  قرقره همرنگ با پارچه زمینه که برای دوختن لبه آستر و رویه الگو ، استفاده می شود.

5) سوزن معمولی حدود 4 الی 5 سانتیمتری

نوع تولیدات :

       تولیدات ممقان دوزی، از تنوع زیادی برخوردار است و متناسب با نیاز بازار و سفارش مصرف کنندگان تولیدات گوناگونی تولید می شود .  بنا به گفته افراد سالمند این شهر ظاهراً اولین تولیدات  سوزن دوزی در ممقان ، نوعی کلاه محلی به نام « عرقچین »  بوده است که حتی ظاهراً در هفته بازار این شهر [1][1]  نیز به فروش می رفته است  و به عنوان هدیه از طرف خانواده عروس، به داماد ، اهدا می شده است.  ولی امروزه این نوع کلاه به همراه جلیقه، اغلب جهت تزئین دوخته می شود. . در حال حاضر برخی از تولیدات ، مانند : انواع کیف بند دار ،  سالفت ( نوعی رومیزی ) ، عرقچین  ، جلیقه ، زیر لیوانی ، روی قوری ، دستگیره آشپز خانه و پوشش دستگیره یخچال ، کمر بند ، روبالشی و ...  به بازار عرضه می شود و در برخی موارد ، بنا بر سفارش مصرف کنندگان ، سوزن دوزی کیف تلفن همراه و کیف پول وغیره ، نیز انجام می شود .

مراحل دوخت :

1)  آماده سازی زیر کار ( زیر سازی )  ممقان دوزی به شرح زیر است :  ابتدا طرح مورد نظر را روی کاغذ سیمان یا روزنامه ( لایه  ) ، پیاده کرده و برش می زنند .  سپس پارچه آستری را که قرار است  روی لایه و زیر دوخت قرار بگیرد ،  به اندازه چند سانتیمتر بزرگتر از لایه کاغذ  برش می زنند و چند سانتیمتر اضافی را به  پشت کار  تا زده و از پشت کار با نخ قرقره و سوزن می دوزند .  نمونه زیر کار آماده  برای سوزن دوزی را نشان می دهند . پس از آنکه دوخت و بخیه بطور کامل  بر روی آن انجام پذیرد ، در پایان کار با یک پارچه سیاه رنگ دیگر،  پشت سوزن دوزی را می پوشانند .

2) ترسیم و طراحی نقوش :  در این مرحله ابتدا طرح مورد نظر را با  مداد یا گچ  بر روی پارچه زمینه ، پیاده میکنند .  ( برخی از افرادی که تجربه زیاد  در سوزن دوزی دارند ، این طرح ها را بطور ذهنی و بدون طراحی قبلی بر روی پارچه زمینه می دوزند ) . سپس با نخ یکرنگ خطوط اصلی طرح را ،  با دوخت هایی درشت و به فواصل زیاد ، با رنگ متفاوت با رنگ پارچه زمینه ، مشخص می سازندکه  در اصطلاح به آن  « نخ کشی » می گویند . در مورد ترسیم طرح ها  باید گفت که دربیشتر موارد برای ترسیم آنها ، از اشیاء دم دستی مثل نعلبکی و بشقاب و سینی برای ترسیم دایره و بیضی و ...  استفاده می شود .  در نقوشی که طرح هندسی دقیقی ندارند ، الگو هایی از مقوا ، بریده و آماده می کنند و بوسیله آن نقوشی مانند بته جقه و ... را اجرا می کنند تا تمام طرح ها ، یک اندازه و همسان ایجاد شوند .

با توجه به اینکه در بخش بررسی نقش و فرم سوزن دوزی ، به نحوه ترسیم و طراحی  تک تک نقوش مورد استفاده در سوزن دوزی ممقان  پرداخته خواهد شد ، بنابر این جهت پرهیز از دوباره گویی و تکرار ،  توضیح در مورد چگونگی ترسیم  نقوش را به همان مجال واگذار می نماییم .

3) دوخت نقوش : در این مرحله نقوشی را که ترسیم شده اند با دوخت پرمی کنند . چندین نوع دوخت در ممقان دوزی مورد  استفاده قرار می گیرد و هر نوع دوخت بر حسب  شکل و طرح مورد استفاده قرار می گیرد و در مواردی نیز ،از چندین نوع دوخت در یک نقش استفاده می شود به عنوان مثال محیط طرح را با یک نوع دوخت دورگیری می کنند  و درون آنرا با دوخت دیگری پر می کنند .

انواع دوخت :   سوزن دوزان ممقان برای ایجاد تنوع و مهمتر از آن، هماهنگی در کار ، و ایجاد حس وحرکت،  دوخت های گوناگونی را بکار می گیرند . چنانکه در مباحث بعدی مورد بررسی قرار خواهد گرفت ،  همانند دیگر هنر های اسلامی وشرقی ،  تأکید بر حرکت وخاصه حرکت دورانی ،  اساس سوزن دوزی ممقان را تشکیل می دهد و  این مهم ،در وهله اول با ترسیم فرم های دوار ،  و در مر حله بعدی ، بوسیله دوخت و ایجاد جهت در آن ، حاصل می آید . از انواع دوخت در ممقان دوزی می توان به دوخت زنجیری ، حصیری ، سو ( آب ) و دوخت ساده اشاره نمود .

دوخت زنجیرَ( ZANJIRA )   ( دوخت زنجیری ) : این دوخت چنـانکه از نام آن پیداست ، به شکل زنجیر است .این دوخت با نام « اینَه دالیسی» ) ( ina dalisi( پشت سوزن ) نیز در این شهر ، نامیده می شود و این امر به دلیل شیوه ایجاد این نوع بخیه است . برای دوختن نقش زنجیر ، سوزن را از پشت پارچه به سمت روی آن عبور می دهند و اندکی می کشند تا محکم شود . سپس درحالی که بوسیله انگشت شست نخ را به صورت حلقه ای درآورده اند، سوزن را از همان نقطه اولی به سمت پشت پارچه عبور می دهند و چند میلیمتر جلوتر به طرف روی کار بیرون می آورند به نحوی که از داخل حلقه ای که با نخ و انگشت شست بوجود آمده ، عبور نماید . بدین طریق نقشی مانند یک حلقه زنجیر ایجاد می شود  و این عمل را پشت  سرهم تکرار می کنند تا زنجیر کاملی درست شود .  نقش زنجیر خود بصورت خطی ایجاد نقش می نماید و از آن برای ترسیم مستقل نقوش استفاده می شود و برای مشخص نمودن خطوط پیرامون نقوش دیگر ، از این نوع دوخت بهره گرفته می شود  و در برخی موارد برای  پر نمودن داخل دیگر نقوش از آن بهره گرفته می شود .

دوخت حصیری :   نام این نقش در هر دو زبان ترکی و فارسی ، یکی است این دوخت  به شکل عدد هفت دوخته می شود و  این دوخت به تعداد زیاد و موازی ، در کنار هم تکرار می شود و سپس ردیف دیگری به صورت بر عکس  و بر خلاف جهت دوخت های قبلی ، بر روی زمینه ایجاد می شود و  تقریباً خطوط هر دو ردیف دوخته شده به صورت ضربدری بر روی هم قرارمی گیرند و به صورت حصیر دیده می شود .  این دوخت اغلب در بخش های حاشیه ای و بیرونی تولیدات سوزن دوزی ایجاد می شود و به نوعی در هدایت چشم به داخل فرم و ایجاد حرکت دورانی در داخل کادرنقش اساسی دارد .  گاهی برای پر نمودن فضای خالی داخل نقوش استفاده می شود . علی رغم اینکه خطوط مورب و زاویه هایی تند ، حاصل این نوع دوخت است ، ولی تکرار این نقش و چرخش به دور کادر ، به همراه رنگهای متنوع و هماهنگی که بدین فرم اختصاص داده می شود، از خشونت این فرم کاسته و حالتی دوار و نرم بدان می بخشد.

دوخت  سو ) ( su( آب ) : نامگذاری این شیوه دوخت، احتمالاً به خاطر مشابهت آن به مسیر آب یا آبراه بوده باشد. یا به جهت اینکه این نوع دوخت بسیار ساده است ، این نام به آن اطلاق می شود . شیوه ایجاد آن نیز به این شرح است که ابتدا دو یا چند رشته نخ ضخیم ( درشت تاب) را در کنار هم قرار می دهند که به آن جوت لَماخ ( جفت کردن ) می گویند . این رشته ها را با دوخت ساده ای به زمینه محکم می کنند . این کار با عبور دادن سوزن از پشت پارچه به روی آن  صورت می گیرد ، بطوریکه محل عبور سوزن ، چسبیده به دو ردیف نخ مزبور باشد و سپس سوزن را ازطرف دیگر این نخ ها به پارچه زمینه فرو می کنند تا این رشته های نخ را به پارچه بچسباند . گاهی این کار را با رنگهای متفاوت یا  همسان ، درکنار یکدیگر تکرارمی کنند و چندین  ردیف از نقش « سو » در کنار یکدیگر حاصل می شود . «سو» با اینکه نوعی دوخت محسوب می شود ، به دلیل اینکه با ضخامت زیاد و به صورت مجزا مورد استفاده قرار می گیرد و حالت خطی ضخیم به خود می گیرد ، می تواند به عنوان یک نقش نیز گروه بندی شود.

دوخت ساده : این نوع دوخت به صورت معمولی شکل می گیرد ،  و به دوصورت دیده می شود درحالت اول بخیه ها به صورت پشت سر هم و در یک راستا کوک  می خورند و در حالت دوم ، بخیه ها ، به جای اینکه پشت سر هم قرار بگیرند در کنار هم چیده شده به صورت خطوط موازی در کنار یکدیگر دیده می شوند . این دوخت بیشتر جهت پر نمودن فضاهای خالی و بدون نقش کاربرد دارد . علی رغم سادگی ظاهری ، این دوخت نیز از ذوق و خلاقیت هنرمند بی بهره نمانده است . در مواردی که نیاز بوده است این دوخت ها به صورت مورب ایجاد شده اند که در القاء حس حرکت ، بسیار مؤثر است و نیز در انتهای هرخط از دوخت به طرز ماهرانه ای گره ساده ای  ایجاد گردیده است  که در تنوع بخشی به اثر مفید است و نیز  گره های ریز انتهای نخ ها ، پس از اتمام دوخت به صورت نقاط ریزمجاور یکدیگر احساس خطی را به چشم می بخشد  که فرم های همجوار را از یکدیگر جدا می سازد.

برگرفته از وبلاگ خانم منیژه مصفا